Parę słów o węgorzu
Biologia gatunku.
Węgorz europejski występuje na terenach zlewiska północnej części Oceanu Atlantyckiego do Morza Białego i Wysp Owczych, aż po Azory, Wyspy Kanaryjskie i zachodnie wybrzeże Afryki.
Także w zlewiskach mórz Adriatyckiego, Północnego, Śródziemnego i Bałtyckiego (Ryc. 1). W czasach obecnych ryba jest szeroko rozprzestrzeniona na całym kontynencie europejskim dzięki prowadzonym zarybieniom.
Ryc. 1. Zasięg występowania węgorza europejskiego (oznaczony barwą czerwoną).
Węgorz ma ciało o przekroju owalnym, wydłużonym, spłaszczonym grzbietobrzusznie, za odbytem spłaszczonym bocznie.
Na głowie usadowione są niewielkie oczy. Szczęki przesunięte są względem siebie. Szczęka dolna jest nieco bardziej wysunięta niż górna. Na lemieszu i obu szczękach występują niewielkie zęby.
Na głowie znajdują się dwa otwory nosowe. Ryba ma grubą skórę, pokrytą drobnymi łuskami oraz obfitą ilością śluzu. Ubarwienie zależy od stanu dojrzałości płciowej, jak i środowiska bytowania.
Węgorze występujące w wodach śródlądowych można podzielić na dwie kategorie: osobniki szerokogłowe oraz wąskogłowe.
Występowanie szerokogłowych węgorzy związane jest z drapieżnictwem. Wąskogłowe węgorze odżywiają się larwami owadów Chironomidae, a szerokogłowe spożywają głównie ryby. Spośród pokarmu pochodzenia zwierzęcego można wyróżnić pijawki, ikrę innych ryb, robaki, ryby, mięczaki, larwy owadów, raki i żaby.
Przy czym przewaga danego pokarmu, w określonym czasie zależna jest od jego występowania w zbiorniku. Intensywne żerowanie u węgorzy notowane jest podczas pobytu w wodach śródlądowych, do czasu rozpoczęcia wędrówki tarłowej. Przerwy w żerowaniu mogą być spowodowane niską temperaturą otoczenia oraz zapadnięciem w stan hibernacji zimowej. W naszych warunkach żerowanie rozpoczyna się w kwietniu, gdy temperatura wody wzrasta powyżej 8-10ºC. Największe nasilenie żerowania przypada na miesiące letnie.
Nie udało się stwierdzić górnej granicy wzrostu temperatury, przy której intensywność żerowania węgorzy zaczyna maleć (Gajewski 1967).
Węgorz prowadzi wędrówkę katadromiczną, znaczy to, że spływa na tarło z estuariów słodkowodnych do morza. Miejscem tarła węgorza europejskiego są głębiny Morza Sargassowego, znajdujące się między 22 a 30º szerokości północnej i 48 a 65º zachodniej długości geograficznej na Oceanie Atlantyckim (Robak 2003). Tam też lęgną
się larwy zwane leptocefalami, które kształtem przypominają liść wierzby i są przezroczyste (Ryc. 2). Przed przeobrażeniem się w formy młodociane larwy dryfują biernie w wodach pelagialnych, niesione przez prąd zatokowy ku brzegom Europy.
Podczas wędrówki larwy powiększają swoją długość, jednocześnie przybierając obły kształt. Mają one charakterystyczne zęby, którymi z powodzeniem mogą chwytać pokarm w toni wodnej. Po około trzech latach i osiągnięciu długości 60-75mm docierają do delt większych rzek zasilających Atlantyk na zachodzie Europy. Skąd płyną dalej w głąb lądu. Część larw wędruje jednak dalej cieśninami i morzami, trafiając także do Bałtyku.
Ryc. 2. Larwa węgorza Leptocephalus (L.).
Osobniki wpływające do naszych rodzimych rzek barwą i kształtem odwzorowują formy dorosłe swojego gatunku. Mają długość 15-22cm. Samce pozostają przy ujściach rzek oraz zbiornikach przymorskich, samice zaś niestrudzenie płyną w górę rzek, pokonując przy tym ogromne dystanse i trudności. Trafiając do wód śródlądowych zarówno płynących, jak i stojących, rozprzestrzeniają się po terenie całego kraju. Ryby najchętniej przebywają w mulistych, obficie porośniętych i ciepłych zbiornikach. Wykazują fotofobie, żerują głównie w nocy. Po około pięciu latach wzrost samców jest zahamowany, samice rosną dalej. U ryb, po kilku latach przebywania w wodach słodkich na skórze pojawiają się drobne cykloidalne łuski.
U dojrzewających osobników grzbiet przybiera czarne zabarwienie, zaś boki są srebrzystobiałe (Ryc. 3). Ryby te określane są mianem węgorzy srebrzystych. Odbywają one długą, wynoszącą wiele tysięcy kilometrów wędrówkę do Morza Sargassowego, podczas której w ich organizmie (mięśniach, przewodzie pokarmowym) następują głębokie zmiany (Bryliński, 2000).
Ryc. 3. Wysrebrzone węgorze: samica ( z przodu) i samiec ( z tyłu ).
Zagrożenia i przyczyny wymierania węgorzy.
Węgorz europejski Anguilla anguilla jest gatunkiem niezwykle cennym i pożądanym gospodarczo. Największe znaczenie ekonomiczne tej ryby w Polsce przypadło przed okresem transformacji własnościowej w rybactwie, szczególnie w latach 1993-1995. W latach 80 udział węgorza w przychodach z całkowitej produkcji rybackiej- jeziorowej stanowił aż 46,2% przy udziale wagowym zaledwie 9,7% (Leopold i in. 1998). Obecnie węgorz w Polsce stanowi niewielki udział procentowy odłowów, a w niektórych jeziorach Polski, w których pierwotnie występował jest już nieobecny. O możliwościach produkcyjnych polskich jezior mogą świadczyć statystyki połowowe z lat 1956- 1986, gdzie połowy z roku na rok wzrastały i w roku 1986 osiągnęły 757 ton. Aby uzyskać tak imponujący wynik w dniu obecnym, trzeba by było importować 10- 15 ton narybku monteé, co ze względu na wysoką cenę trudno zrealizować (Szczerbowski 1993).
Na tak drastyczny spadek połowów węgorza europejskiego mają wpływ różnego rodzaju czynniki fizykochemiczne oraz społecznościowe. Ważnym czynnikiem degradującym populację węgorza schodzącego są turbiny elektrowni wodnych (Bieschke 1999). Dojrzewający węgorz, po spłynięciu do wód słonych zaprzestaje pobierania pokarmu bazując jedynie na zapasach tłuszczu. Część rezerwy tłuszczu musi być przeznaczona na prawidłowy rozwój gonad, który następuje podczas wędrówki tarłowej.
Przemieszczanie się ryb na znacznych głębokościach może być ograniczana różnego rodzaju czynnikami patogennymi.
Owe czynniki mogą doprowadzić do nieprawidłowego rozwoju gonad i odpowiadać za pogorszenie jakości gamet. Największym zagrożeniem w wodach mórz są PCB- polichlorowane bifenyle. Substancje te były wykorzystywane w latach 1950-1970, głównie jako ciecze izolacyjne w kondensatorach, a także jako dodatki do farb i lakierów.
PCB są związkami niezwykle trudno biodegradowalnymi.
Związki te kumulują się w organizmach zwierząt, doprowadzając do trwałego uszkodzenia organów wewnętrznych. Wśród metali ciężkich znajdujących się w wodzie najgroźniejszy jest kadm. Kadm może doprowadzić do zahamowania dojrzewania samic oraz wpływa potencjalnie na metabolizm tłuszczów. Wylęgnięte larwy zwane leptocefalami także skazane są na szkodliwe działanie PCB. W trakcie wędrówek do wód śródlądowych węgorz jest intensywnie odławiany głównie u wybrzeży Francji. Od 1982 roku daje się zauważyć spadek połowu narybku szklistego węgorza, początkowo we Francji i Holandii, a od 1985 roku i w innych krajach (Lecomte- Finiger 2001).
Większość węgorzy szklistych poławianych u wybrzeży Francji, bo aż 95% przeznaczonych jest do celów konsumpcyjnych. Zaledwie 5% stanowi materiał do dalszego podchowu lub zarybień wód otwartych (Moriart 1996).
Następną przyczyną masowego wymierania gatunku jest wprowadzenie do naszych wód wraz z węgorzem z Azji silnie patogennego dla naszego węgorza nicienia Anguillicola crassus. (Własow 1994). Nicień ma opinię najbardziej agresywnego, zawleczonego do Europy pasożyta ryb. A. crassus jest bardziej aktywny w wodach słodkich. Larwy i dojrzałe osobniki u węgorza powodują zapalenie pęcherza pławnego i narządów przylegających do pęcherza. Może przyczynić się do spowolnienia pływania u ryb nawet o 18%, co w następstwie wiąże się z większymi wydatkami energetycznymi na poruszanie się. Kolejnym czynnikiem, który powoduje bardzo duże straty w pogłowiu są choroby. Należą do nich; pomór węgorzy, który wywoływany jest przez bakterię Aeromonas punctata.
Źródłem zakażenia są chore ryby i woda. (Prost 1994).
Następną chorobą jest wibrioza, wywoływana przez Vibrio anguillarum. Mająca tło wirusowe brodawczyca, objawia się występowaniem na pysku ryby narośli, które po pewnym czasie uniemożliwiają pobieranie pokarmu, co doprowadza do wychudzenia ryb i śnięć (Prost 1994). Węgorz europejski wpisany jest do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych, jako krytycznie zagrożony CR. Jego populacja maleje w zastraszającym tempie. Obecnie połowy stanowią tylko 20% połowu wartości średnich, z lat 70 poprzedniego wieku. W roku 2009 nastąpił gwałtowny spadek połowów narybku szklistego z 80 ton do 40 ton. (Ciszewski 2012).
Ryc. 4. Larwy węgorza po metamorfozie. Autor: Uwe Kils
Na podstawie:
Wysocki D. 2013- Rozwój gonad samic węgorza europejskiego Anguilla anguilla, w warunkach kontrolowanych. UWM 2013. s. 5-11.
Literatura:
- Bieschke W. A 1999 - Kiedy zjemy ostatnie węgorze ?! Magazyn Przemysłu Rybnego 10:90,
- Bryliński E. 2000 - Węgorz Ryby słodkowodne Polski (red.) Brylińska M. Wyd. PWN Warszawa: 166-173,
- Ciszewski K. 2012 - Sukces polskich naukowców w dziedzinie rozrodu ryb. Przegląd Rybacki 1/2012 9-10,
- Gajewski Z. 1967 - Węgorz W: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne Warszawa 1967. s. 75-90,
- Lecomte- Finiger R. 2001 - History of The Eifac/Ices Eel Meeting.
- J. Taiwan Fish. Res. 9 (1-2): 269-271,
- Leopold M., Bnińska M., Wołos A., Mickiewicz M. 1990 - Znaczenie, stan i uwarunkowania rozwoju rybactwa jeziorowego w Polsce (red. A. Wołos) Wyd. IRS, Olsztyn: s. 42, Moriarty Ch. 1996. The European eel fishery in 1993 and 1994.
Fish Biull. 14,
- Prost M. 1994. Choroby ryb. PTNW Lublin,
- Robak S. 2003. Węgorz europejski Anguilla anguilla (L.) Część I. Pochodzenie, stanowisko i cechy systematyczne, tarło i rozwój larwalny. W: Komunikaty Rybackie 2/2003 16-19, Wyd. IRŚ, Olsztyn,
- Szczerbowski J. A. 1993 Rybactwo Śródlądowe. IRS Olsztyn,
- Własow T. 1994. Wybrane problem zdrowotne węgorza europejskiego Anguilla anguilla (L.). W: Aktualne problemy rybactwa jeziorowego (red. A. Wołos), 15: 179-187, Wyd. IRŚ Olsztyn.
Wykaz ilustracji
Ryc. 1. Zasięg występowania węgorza europejskiego. http://www.ryby.freehost.pl/atlas.htm
Ryc. 2. Larwa węgorza Leptocephalus (L.) http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:LeptocephalusConger.jpg&filetimestamp=20070614135501 (01.2013)
Ryc. 3. Wysrebrzone węgorze Samica ( z przodu) i samiec ( z tyłu ). Autorzy: Zespół InnovaFish.
Ryc. 4. Larwy węgorza po metamorfozie. Autor: Uwe Kils http://predictweather.blogspot.com/2010/11/great-eel-question.html (01.2013)